Legenda mówi, że około tysiąca lat temu etiopski pasterz Kaldi zauważył, że jego kozy są bardziej energiczne po zjedzeniu czerwonych owoców z drzewa kawy. Kiedy sam ich spróbował, również poczuł pobudzenie. Kaldi podzielił się odkryciem z mnichami z pobliskiego klasztoru, którzy uprażyli ziarna i otrzymali napar o cudownym działaniu. Od tamtej pory kawa jest elementem kultury powszechnej jako jeden z najpopularniejszych napojów na świecie.
Niewykluczone, że słowo „kawa” wywodzi się od Kaffy, miasta i regionu w Etiopii, który do dziś sławny jest z uprawy kawy. Owoce kawowca znano w Etiopii już ponad 2000 lat temu, ale początkowo spożywano je z masłem i solą. Kawę jako napój odkryto prawdopodobnie ok. XVIII-XIV wieku w Jemenie, dokąd owoce kawowca zostały sprowadzone przez kupców.
Obecnie kawę uprawia się w ok. 70 krajach świata, z reguły w tzw. pasie kawowym, który znajduje się między Zwrotnikiem Raka i Koziorożca.
Na skróty
Kawa w historii
Przez wiele lat spożywanie kawy było zakazane w krajach arabskich, m.in. w Mekce. Wierzono, że sprzyja radykalnemu myśleniu i bezczynności. W 1554 roku w Stambule otwarto pierwszą kawiarnię, ale lokale podające kawę miały złą reputację, gdyż siedzący przy małej czarnej ludzie dyskutowali m.in. na tematy polityczne, co mogło być źródłem niepokojów społecznych. Pod koniec XVI wieku zniesiono wszelkie ograniczenia w spożywaniu kawy. Imperium Osmańskie, które pośredniczyło w handlu ziarnami, stało się potentatem kawowym.
Przekazy historyczne milczą, w jaki sposób kawa przywędrowała do Europy. Wiadomo jednak, że pierwsza kawiarnia na naszym kontynencie powstała w 1650 roku w Oxfordzie w Anglii. W końcu kawa trafiła na dwory europejskiej arystokracji. W 1671 roku otwarto pierwszą kawiarnię w Paryżu. Do popularyzacji kawy przyczynił się z pewnością papież Klemens VIII, który zapewnił wiernych, że nie jest ona dziełem szatana.
Do Polski kawa trafiła w XVII wieku prawdopodobnie za sprawą Turków, którzy panowali wtedy nad Mołdawią. Pierwsze kawiarnie w Polsce powstały na terenach zajętych przez wojska osmańskim, ale ich gośćmi rzadko byli Polacy. Najczęściej kawę w nich pili Turcy.
Pierwszą polską kawiarnię otwarto w XVII wieku w Gdańsku i z czasem napój z prażonych ziaren kawowca trafił do dworków szlacheckich, kamienic mieszczańskich, a w końcu pod strzechy.
Rytuały kawowe
Przez stulecia w wielu krajach kawa stała się elementem rytuałów, a nawet obrzędów religijnych. W Europie początkowo pito kawę na sposób arabski bez dodatków. Z czasem zaczęto dodawać do niej cukier, mleko czy śmietankę. Podobno pod koniec XVIII wieku kawa z dodatkiem tłustej, gęstej śmietanki zaczęła być znana jako „kawa po polsku”.
W Arabii Saudyjskiej do dziś mocna kawa z kardamonem jest ważnym elementem powitania gości. W Etiopii jako element obrzędów religijnych jest podawana w czasie takich ceremonii, jak wesela, chrzty i rocznice śmierci. W Tunezji pije się kawę w przerwie od postu w czasie Ramadanu, często z dodatkiem cynamonu i kardamonu. W Indonezji kawę ofiarowuje się bogom i spożywa w czasie święta Galungan lub jako obowiązkowy napój podczas wesel.
Kawiarnie jako miejsca spotkań
Do XVI wieku powszechną metodą przyrządzania kawy w krajach arabskich było zanurzanie zmielonych i prażonych ziaren w wodzie przez dzień, gotowanie, odcedzanie i przechowywanie w glinianych garnkach. Sposób podawania kawy zmienił się po tym, gdy wynaleziono mały garnuszek o nazwie ibrik. Od tej pory kawa była mielona, a następnie wrzucano ją do wrzącej wody i gotowano.
Kawa w różnych kulturach pełniła role społeczne. Francuzi zbudowali wiele kawiarni, które stały się miejscami spotkań intelektualistów i artystów. We Włoszech narodziły się espresso i ekspres do kawy, które stały się ulubionym całodziennym napojem Włochów. Kawa rozpuszczalna pojawiła się w Anglii w 1771 roku, a w 1910 opatentowano ją w USA, gdzie stała się napojem spożywanym masowo.
Kawa w sztuce i literaturze
Kawiarnie od początku przyciągały artystów, aktorów i literatów. Pojawiają się na obrazach impresjonistów, ulubione kawiarnie malował Vincent van Gogh. O kawie pisał Jan Andrzej Morsztyn, a później Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. W dwudziestoleciu międzywojennym przy stoliku kawiarnianym tworzyli Skamandryci. „Kawa” Juliana Tuwima jest hołdem dla smaku i aromatu kawy, a inny wiersz o tym samym tytule autorstwa Wisławy Szymborskiej opisuje kawę jako napój, który pomaga walczyć z nudą i codzienną rutyną.
Kawa w literaturze jest często postrzegana jako symbol elegancji i stylu życia. W książkach opisujących życie wyższych sfer pojawia się jako symbol wyższości i bogactwa. W literaturze podróżniczej jest kojarzona z egzotyką, tajemniczością i przygodą. Każdy fan serialu „Przyjaciele” kojarzy kawiarnię Central Perk, gdzie bohaterowie codziennie spotykają się na kawę pitą z dużych kubków. Kawę piją John Travolta i Samuel L. Jackson w jednej z kultowych scen „Pulp Fiction”.
Kawa a globalizacja
Globalizacja przyczyniła się do ekspansji międzynarodowych sieci kawiarni, co wpływa na lokalne tradycje kawowe, często prowadząc do ich modyfikacji lub nawet zaniku. W Polsce tradycyjnie kawa była pita głównie w domu, ale obecnie obserwuje się wzrost popularności kawiarni oferujących szeroki wybór międzynarodowych stylów przyrządzania kawy. Na skutek globalizacji Polacy zmieniają preferencje smakowe. Do niedawna dominowała klasyczna czarna kawa, która obecnie jest wypierana przez latte czy cappuccino.
